Cunqueiro para ben e para mal

En salvaxe compa?a de Manuel Rivas, a obra de Xos¨¦ Miranda, un Xentiario de Reigosa redactado no ronsel dos libros de semblanzas do mindoniense, un premio Blanco Amor de 2005 -Dentro da illa, de Dolores Ruiz-, o Ram¨®n Loureiro que n'As galeras de Normand¨ªa revisita o territorio f¨ªsico e ps¨ªquico entre Ferrol e Mondo?edo, a xeraci¨®n Lamote, Os escuros so?os de Cl¨ªo de Casares, mesmo certa ¨¦pica fant¨¢stico-hist¨®rica de Dar¨ªo Xoh¨¢n Cabana. Esta enumeraci¨®n non esgota a n¨®mina de autores que abeberan en Miranda, nos tipos c¨¦lebres e m¨¢xicos de Xente de aqu¨ª e acol¨¢ ou Os outros feirantes, nos pregues temporais e exotizantes do Sinbad. Tampouco fala daqueles escritores que tratan a ?lvaro Cunqueiro (Mondo?edo, 1911-Vigo, 1981) por negaci¨®n e impugnan a s¨²a sombra no propio traballo. Pero a literatura galega ¨¦ dificilmente cartograf¨¢bel sen atender ¨¢s xeograf¨ªas creadas polo home que naceu hai un s¨¦culo e un d¨ªa na Mari?a interior e que escribiu, por caso, As cr¨®nicas do Sochantre. Para ben e para mal.

Vilavedra: "A s¨²a prosa revalorizouse grazas a Xo¨¢n Gonz¨¢lez-Mill¨¢n"

"O 'Sinbad' ¨¦ un libro para montar unha vida nel", di Dar¨ªo Xoh¨¢n Cabana

"L¨¦molo todos, porque est¨¢ na escola", considera Rosa Aneiros

"O tempo a¨ªnda nos traer¨¢ os seus verdadeiros lectores", di Loureiro

"A narrativa de Cunqueiro revalorizouse, sobre todo, nos noventa, grazas ao labor te¨®rico de Xo¨¢n Gonz¨¢lez-Mill¨¢n", considera a profesora Dolores Vilavedra, que recentemente publicou un mapa da cuesti¨®n, A narrativa galega na fin de s¨¦culo (Galaxia, 2011). E engade: "Esa revalorizaci¨®n tardou en producirse en parte por prexu¨ªzos ideol¨®xicos, en parte porque non hab¨ªa ferramentas te¨®ricas para enxergar unha obra as¨ª, deuse unha incapacidade hermen¨¦utica". O paradigma divid¨ªase, na atouti?ante prosa de posguerra, entre o existencialismo rebelde de Blanco Amor -non conceptualizado dese xeito- e o relato de fonte popular e tendencia fant¨¢stica de ?nxel Fole. Cunqueiro non cadraba en ningures. "O seu programa est¨¢ f¨®ra do tempo, tampouco ten relaci¨®n coa literatura espa?ola", explica Vilavedra, para quen o achegamento ao escritor dende a dicotom¨ªa realismo / fant¨¢stico "encorsetou a s¨²a obra".

Na s¨²a gran trilox¨ªa en galego, esa que vai de Merl¨ªn e familia, pasa por As cr¨®nicas do sochantre e desemboca en Se o vello Sinbad volvese ¨¢s illas, non existe o eixo temporal, a mestura indiscriminada de tradici¨®ns culturais avanza estratexias melting pot, un pouso melanc¨®lico percorre todo o seu espi?azo e nas ansias por ser outras vidas e explorar outros mundos sedimenta o edificio narrativo. "O Sinbad ¨¦ un libro para montar a vida nel, ¨¦ para namorarse e ¨¦ unha cabronada para un escritor", sentencia Dar¨ªo Xoh¨¢n Cabana, a¨ªnda sinceramente abraiado, moitos anos logo do seu contacto cos repertorios do mindoniense, "pola capacidade de evocaci¨®n da s¨²a linguaxe".

Mais o propio Cabana, que asegura volver unha vez e outra aos poemas de Herba aqu¨ª ou acol¨¢, ¨¦ consciente dos riscos de Cunqueiro. "A s¨²a narrativa ten unha influencia enorme na literatura posterior", di, "pero pos¨²e uns xeitos que, se te achegas demasiado a el, podes acabar sendo unha caricatura". O perigo do manierismo, do que tam¨¦n alerta a cr¨ªtica Dolores Vilavedra e no que sit¨²a o menos produtivo da herdanza cunqueiri¨¢. Non dubida en po?er exemplos: "O Xentiario (Galaxia, 2009) de Carlos Reigosa ten unha vontade de homenaxe expl¨ªcita aos libros de semblanzas, pero se cadra a¨ª se atope o menos interesante". Pero tampouco detecta alternativas a esa li?a, pegadas sut¨ªs, asimilaci¨®ns f¨¦rtiles: "Non as vexo".

"Alg¨²ns cr¨ªticos atrib¨²en o adxectivo cunqueiri¨¢n, na mi?a opini¨®n, con excesiva xenerosidade". Ram¨®n Loureiro non excl¨²e a s¨²a propia obra, que viaxou ¨¢ terra de Miranda n'As galeras de Normand¨ªa, que considera Merl¨ªn e familia "o libro dunha vida", e que, asegura, "Cunqueiro non ten continuadores, porque ¨¦ un universo que remata en si mesmo". ? dif¨ªcil, corrobora, escapar dun autor "tan extraordinariamente grande que, para velo na s¨²a dimensi¨®n completa, hai que tomar distancia". E mentres Cid Cabido, cuxos experimentos formais est¨¢n no outro extremo do campo literario, recomenda "a s¨²a lectura permanente, unha e outra vez, para seguir aprendendo", Loureiro avisa de que "o tempo a¨ªnda nos traer¨¢ os verdadeiros lectores de Cunqueiro".

A literatura para un pobo por vir -tal era a definici¨®n de Gilles Deleuze da escrita de Kafka- e que a¨ªnda non ¨¦ percibida en toda a s¨²a dimensi¨®n. "N¨®s adoitamos explicar a narrativa en galego de Cunqueiro sen ter en conta a obra en castel¨¢n, e iso ¨¦ unha ollada parcial", anota Vilavedra. Nin El a?o del cometa con la batalla de los cuatro reyes (1974), nin Vida y fugas de Fanto Fantini della Gherardesca (1972), nin Las mocedades de Ulises (1960), nin Un hombre que se parec¨ªa a Orestes (1969, premio Nadal) aparecen decote nos repasos ¨¢ traxectoria do escritor. Cid Cabido, nun correo electr¨®nico, afonda no asunto. "A obra literaria e xornal¨ªstica ¨¦ tan importante que non ser¨ªa un desprop¨®sito traducir ¨® galego todo canto escribiu en castel¨¢n", opina, "en calquera outro contexto cultural estar¨ªa feito hai tempo".

Pero segue a haber mil e un Cunqueiros. E non sempre de todo co?ecidos. "Desgrazadamente ¨¦ menos lido do que n¨®s pensamos", exp¨®n, sen ¨¢nimo de provocar, Ram¨®n Loureiro, "e non hai ep¨ªgonos, nin para ben, nin para mal". E, con todo, at¨®pase nos programas de estudos do ensino secundario. O que lle serve ¨¢ escritora Rosa Aneiros para falar dunha cuesti¨®n xeracional: "A¨ªnda que non queiras, Cunqueiro est¨¢ na escola e todos o lemos". Ela manifesta, a maiores, a s¨²a d¨¦beda expl¨ªcita e escolle o Merl¨ªn -"¨¦ moito Merl¨ªn, malia que sei que o Sinbad ¨¦ un libro fascinante"- como obra de cabeceira. E lembra o impacto de O Gatipedro e A voadora de Serantes, inclu¨ªdos en Escola de menci?eiros e n'Os outros feirantes. "Descubr¨ªn, con dez ou 11 anos, unha maneira de contar, uns relatos que falaban na mi?a lingua e do meu mundo".

D'Os cinco de Enid Blyton ¨¢ proximidade do Cunqueiro menos fabuloso. "Ten tal facilidade e mestr¨ªa para crear un ambiente, para levarte a un tempo e a un lugar", est¨¦ndese Cid Cabido, "que ¨¦ quen de conseguir unha escena s¨® con unha ou d¨²as frases breves pronunciadas por un personaxe". Vilavedra mesmo se refire a un Cunqueiro que "adianta mecanismos posmodernos". Entre a "gran tradici¨®n europea occidental" en que o localiza Ram¨®n Loureiro e a s¨²a "aproximaci¨®n ¨¢ oralidade" n'As Semblanza que salienta Cabido, ?lvaro Cunqueiro man¨¦xase a un tempo nun cento de rexistros. "Non ¨¦ un autor intelectual", prosegue o escritor d'Unha historia que non vou contar, "e de feito as s¨²as falsas erudici¨®ns quizais poden interpretarse como unha broma contra o co?ecemento acad¨¦mico, encorsetado e alleo ao mundo".

Xogo de m¨¢scaras e de veos, unha verdade literaria que negocia ao despiste coa realidade, nada ¨¦, en Cunqueiro, o que parece, e, ao tempo, todo ¨¦ o que parece. Fala Dar¨ªo Xoh¨¢n Cabana: "Recolle elementos normais e transf¨®rmaos nunha cousa milagrosa; a s¨²a narrativa breve, que pode parecer nunha primeira ollada un asunto as¨ª m¨¢is etnogr¨¢fico, ¨¦ unha trampa, non ten que ver con iso". Non aforra ditirambos -"¨¦ algo anx¨¦lico, non ¨¦ deste mundo, ¨¦ unha literatura en si mesmo"- e admite, coa s¨²a proverbial modestia, d¨¦bedas: "Eu r¨¦ndolle homenaxe nas mi?as narrativas, que ser¨ªan dif¨ªciles de entender sen Cunqueiro". Cid Cabido, cuxa obra se afasta formalmente do cunqueri¨¢n, estabelece analox¨ªas: "A mi?a relaci¨®n coas s¨²as obras ¨¦ pura qu¨ªmica de reforzo. As¨ª como ¨¢s veces o corpo che pide pan de centeo con xam¨®n e un vaso de vi?o tinto, tam¨¦n sente a necesidade de ler a Cunqueiro, porque cho pide o corpo".

Ram¨®n Loureiro non acredita en etiquetas. "En absoluto". Segundo el, a s¨²a pegada est¨¢ dilu¨ªda porque "Cunqueiro escrib¨ªa dende a esperanza. N¨®s fac¨¦molo dende a desesperanza". O zeitgeist mudou, pero, no caso concreto de Loureiro, existe unha sutura. "?nenos, a Cunqueiro, a min e a outros escritores, un substrato com¨²n do que non se fala: somos escritores cristi¨¢ns", afirma. O que implique tal consideraci¨®n non resulta doado de derregar, a¨ªnda que o esmi¨²ce o seu teorizador: "Non se pode esquecer que Cunqueiro era un escritor con fe na revelaci¨®n, consciente de que Deus lle pode falar ao home coas palabras do home, e polo tanto coa literatura".

Calquera achegamento semella insuficiente. Todas as perspectivas valen, pero ningunha o esgota. O cl¨¢sico que non ¨¦ lido precisamente por ser cl¨¢sico, pero o escritor popular, como poucos outros o foron traballando en galego. O autor local que, segundo o poeta Xabier Cordal, "ser¨¢ mal comprendido se non se comprende Galicia, mesmo dir¨ªa que Mondo?edo e a comarca britoniense. Cit¨¦molo a el: 'Se a Comedia de Dante fose escrita en catal¨¢n, Catalu?a ser¨ªa independente".